gramsci`nin tezlerinden biridir.
marx`a göre madde belirleyicidir. insanın içinde yaşadığı koşullar onun çevre bilincini etkiler, böylelikle işçi sınıfı etken değil edilgen konumdadır.
gramsci yukarıdakileri kabul ediyor ama `insanın kendisidir önemli olan, insanın bu durumda karar vermesi lazım, bu durumdan rahatsız olması lazım. insan bu durumda üst sınıfın değil kendi düşüncelerini üretebilmelidir` diye karşılık veriyor.
insan, hangi sınıftansa o sınıfın düşüncelerini taşır ve yansıtır. oysa kendi düşüncelerini yarattığında hayatı anlamına karar verir. bu bağlamda gramsci, marx`ın diyalektiğine karşıdır.