antonio gramsci`nin karl marx üzerine olan eleştirileridir.
* gramsci, `işçi sinıfı`nın kendi bilincinin oluşacağını ve bu bilincin devrimci bilinci doğuracağını ya da devrimci bilinci yok edeceğine inanır.
marx ise, buna başından beri inanmamıştır. çünkü marks`a göre `bireylerin biçimi değiştirilebilir ancak toplumsal şartlar değiştirilmedikçe birey pasiftir`
* gramsci, `işçi sınıfının düşünceleri sivil toplumlarda kültürel ve ideolojik mücadele edebilir.` der. gramsci, üstyapılara önem vermiştir çünkü üst grupların hegomanyası alt grupları kontrol altına alıyor. buna alt gruplar kendi rızaları ile boyun eğiyorlar. hatta bu boyun eğme eğilimi, alt grubun içinde bulunduğu gruba `anlamlı, doğal, meşru` geliyor.
*gramsci, marx`ın diyalektik maddeciliğine karşı çıkıyor.
marks`a göre `madde belirleyicidir. insanın içinde yaşadığı koşullar onun çevre bilincini etkiler, böylelikle birey ya da işçi sınıfı etken değil edilgen konumdadır.`
gramsci bunu kabul etmekle birlikte, `evet, insanın kendisidir önemli olan ama insanın bu durumda karar vermesi lazım, bunlardan rahatsız olması lazım, bu durumda karar vermesi lazım` diyerek yine marks`a karşı çıkar. ona göre ezilen sınıf, üst sınıfın düşüncesi yerine kendi alternatifini üretebilmelidir.
*gramsci, `insan kendi düşüncelerini yarattığında hayatın anlamnına kendisi karar verir. bu bağlamda marks`ın diyalektik anlayışını oluşturan tez-antitez-sentez(feodal-kapital-komünal) tezine karşıdır.